Þórný Hlynsdóttir, forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst
Greinin birtist upphaflega í Kjarnanum, 21. október 2020.
Þann 11. janúar 2013 svipti ungur maður sig lífi síðla kvölds á heimili sínu og unnustu hans í Brooklyn í New York. Hann var aðeins 27 ára gamall, tölvunörd og hakkari og dáður í þeim hópi. Þessi ungi maður var þá þegar orðinn snillingur, höfundur RSS áskriftarvakans, Markdown forritsins og Creative Commons afnotaleyfisins sem margir sem nota netið þekkja vel. Árið 2010 fékk hann starf við rannsóknir í Harvard háskóla og framtíðin virtist björt.
Hvað leiddi til þess að svo hæfileikaríkur ungur maður grípur til slíks örþrifaráðs? Jú, hann hafði nýlega verið handtekinn af lögreglu MIT (Massachusettes Institute of Technology) fyrir þjófnað og innbrot eftir að hafa notað netkerfi og netþjóna MIT til að hlaða niður á kerfis[bundinn hátt vísindagreinum úr JSTOR tímaritasafninu á gestaaðgangi stofnunarinnar. JSTOR er stór útgefandi sem sérhæfir sig í að gera eldra efni aðgengilegt á vef. Bandarísk yfirvöld höfðu því birt honum stefnu aðeins tveimur dögum fyrr þar sem sakagiftir gátu valdið 35 ára fangelsun eða sekt upp á eina milljón Bandaríkjadala.
Ekki eru allir sammála um að Aaron Schwarz hafi verið glæpamaður. Hann barðist gegn ósanngirni í útgáfu vísindarannsókna, auknum höfundarrétti vísindamanna á rannsóknum og skrifum á netinu, hlutum sem honum fannst þá þegar stefna í óefni. Eftir dauða sinn var hann tekinn inn í félagasamtökin Internet Hall of Fame, samtök sem heiðra þá sem hafa náð eftirtektarverðum árangri í framþróun netheima.
Hinum megin í heiminum var ung kona nokkrum árum fyrr að brjótast til mennta í Rússlandi en Alexandra Elbakyan, var stöðugt að rekast á svokallaðan greiðsluvegg (e. paywall) þar sem hún var rukkuð fyrir aðgang að því vísindaefni sem hún þurfti að komast í. Ef hún ekki borgaði gat hún ekki lesið og þetta pirraði hana og hún greip til sinna ráða.
Greiðsluveggir eru hönnun útgefenda, bæði sú áskrift sem þeir bjóða og síðan gjaldtaka fyrir einstaka greinar. Greiðsluveggjum er stýrt með IP-tölu aðgengi eða aðgangsorðum, háskólar sem kaupa áskrift gefa upp IP-tölu mengi sinna skóla og fá þannig aðgang. Greiðslumódelið sem útgefendur bjóða háskólum er oftast nær svokallaður stórpakki (e. Big Deal). Þeir stjórna því hvað pakkinn inniheldur og geta breytt innihaldi hans jafnvel meðan á áskrift stendur. Nýjustu rannsóknum er þó mjög oft haldið utan við áskriftina, algeng bið eftir að nýjustu greinar birtist áskrifendum eru sex til átján mánuðir, en getur þó verið enn lengri tími. Þessi birtingartöf hefur þær afleiðingar að þeir áskrifendur sem ekki eru tilbúnir að borga aukalega fyrir nýlega rannsókn geta þurft að bíða eftir að hún verði aðgengileg í pakkaáskriftinni. Þetta er því orðin tvöföld hindrun, eða tvöfaldur greiðsluveggur, þegar notandi þarf að borga fyrir aðgang að vísindagrein, jafnvel þott hann sé með áskrift og ætti því að hafa aðgang.
Rússneski háskólinn sem Alexandra stundaði nám við hefur án efa verið áskrifandi að einhverjum vísindatímaritum árið 2009, en greiðsluveggir eru staðreynd þrátt fyrir áskriftir. Staðan er því miður þannig að heilar heimsálfur eru meira og minna utan við greiðsluveggina, litlar rannsóknastofur eru utan þeirra og almenningur víðast hvar kemst ekki í rannsóknir samlanda sinna þrátt fyrir að þær séu kostaðar af almannafé. Aðeins lítill hluti rannsóknarniðurstaðna skilar sér í rafræn varðveislusöfn háskólanna sem eru í opnum aðgangi.
Stórpakkarnir eru dýrir og getur áskrift að þeim hlaupið á tugum milljóna króna á ári sem gerir það að verkum að tækifæri fátækra ríkja og rannsakenda í smærri háskólum til að nálgast vísindalegt efni á netinu, efni sem þeir þurfa að nálgast til að þróa rannsóknir sínar, eru enn verri en þeirra sem hafa þó aðgang gegnum stórpakka.
Fólk er smám saman að átta sig á þessum vanda. Hér á landi er Landsaðgangur sem er stórpakkaáskrift bæði að tímaritasöfnum og gagnasöfnum. Hann virkar á öllum IP-tölum á Íslandi, þannig að við gerum okkur mörg hver illa grein fyrir hvaða barátta fer fram í heiminum fyrir bættum aðgangi að rannsóknum, gögnum þeirra og birtum niðurstöðum. Flestir sem stunda rannsóknir á Íslandi hafa þó rekist á að komast ekki í grein nema gegn gjaldi þrátt fyrir þennan stóra aðgangssamning sem inniheldur 22 þúsund tímarit og kostaði okkur Íslendinga ríflega 230 milljónir króna árið 2019 sjá www.hvar.is.
Víkjum þá aftur að Alexöndru Elbakyan og tengslum hennar við Aaron Schwartz. Alexandra sagði eins og Aaron þessu módeli stríð á hendur, snillingurinn sem hún er fann leið framhjá greiðsluveggjum og stofnaði píratasíðuna SciHub sem veitir þúsundum aðgang að milljónum rannsóknagreina sem eru læstar í greipum stórfyrirtækja, m.a. Elsevier. Alexandra býr í Rússlandi þar sem bandarísk löggjöf nær ekki til hennar en þarf þó að fara huldu höfði þar sem stórfyrirtækin eru á eftir henni með málsóknir tilbúnar.
Á þeim skamma tíma sem liðinn er síðan tímaritin breyttu útgáfuformi sínu frá pappír í pdf (tæp 20 ár) hafa rannsóknir vísindamanna orðið féþúfa bandarískra og breskra stórfyrirtækja sem velta milljörðum Bandaríkjadala árlega og halda háskólum föstum í greipum áskrifta að aðgangi í stað kaupa á tímaritum, áskrift að aðgangi tryggir þó ekki að bókasafnið eigi tímaritin og greinarnar eins og áður var. Um leið og bókasafnið hættir áskrift, missir það aðganginn. Þetta módel þekkjum við öll, þetta er snilldar leið til að græða peninga. Hvort sem áskriftin er tónlist (Spotify), sjónvarpsþættir (Netflix), bækur (Storytel) eða vísindalegar rannsóknir.
Sanngjarnt væri seint orð sem hægt er að nota um pakkaáskriftir stóru útgefendanna og það tangarhald sem þeir hafa á háskólasamfélaginu. Andóf Alexöndru og SciHub hefur samt haft þau áhrif að háskólabókasöfn hafa sum hver tekið þá áhættu að segja upp áskriftum og víða um heim hafa vísindamenn ákveðið að sniðganga tímarit stórfyrirtækja uns sanngjarnari samningar nást.
Alexandra og Aaron eiga það sameiginlegt að hafa brotið sér leið framhjá greiðsluveggjunum og opnað fyrir aðgang að rannsóknum fyrir almenning og unga námsmenn víða um heim. Fyrir það eru þau fræg sem Píratadrottningin og hakkarinn. Fyrir það eru þau hetjur og njóta þess vafasama heiðurs að vera ofsótt af bandarískum yfirvöldum. Ég fullyrði ekki að leið þeirra sé réttlætanleg, en kannski er hún skiljanleg í ljósi þess fyrirkomulags sem nú ríkir um eignarhald á rannsóknum. Kannski og vonandi hafa aðgerðir Aarons og Alexöndru náð að auka skilningi á vandamálinu. Því hver skyldi eiga rannsóknir íslenskra vísindamanna sem stundaðar eru fyrir opinbert fé? Er það Elsevier, Sage, ProQuest, JSTOR, Wiley, vísindamaðurinn eða við öll?