Sigurgeir Finnsson, verkefnastjóri á Landsbókasafni – Háskólabókasafni
Greinin birtist upphaflega í Kjarnanum, 23. október 2019
Tónlistarmaður fær opinberan styrk til að gefa út lag. Hann vill gefa lagið út hjá virtu erlendu útgáfufyrirtæki. Til þess að gera það þarf hann að gefa útgáfufyrirtækinu lagið og afsala sér öllum höfundarrétti. Lagið er gefið út á rafrænu formi á Internetinu á virtri safnplötu, sem er svo gefin út á streymisveitu en er ekki aðgengilegt nema greitt sé fyrir aðganginn. Hægt er að kaupa sólahringsaðgang að laginu á 50$ en aðgang í mánuð á 250$.
Ofangreint dæmi á sér enga stoð í raunveruleikanum, a.m.k. ekki hvað tónlistarútgáfu varðar. Tónlistarfólk fær greitt fyrir plötusölu og fjölda streymishlustana (það mætti gjarnan fá greitt meira en það er önnur saga). Ég sem unnandi tónlistar get keypt mér aðgang fyrir fjölskylduna að Spotify á litlar 2000 kr. á mánuði. Ef við heimfærum þetta dæmi hins vegar upp á útgáfu fræðigreina í vísindatímaritum er þetta raunin.
Upphaf vísindatímaritaútgáfu má rekja aftur til ársins 1665 þegar tvö tímarit komu út í fyrsta skipti, Philosophical Transactions í London og Journal des Sçavans í París. Frá þeim tíma skapaðist sú hefð að höfundar vísindagreina fengu ekki borgað fyrir skrif sín heldur var þeim launað með þeim heiðri að fá grein sína birta í virtu tímariti. Það er svo enn í dag og byggjast framgangskerfi háskólanna á þessum heiðri. Höfundur fær birta grein í vísindatímariti og afsalar sér um leið höfundarrétti til útgáfufyrirtækisins. Ritrýnar fá heldur ekki borgað fyrir sína vinnu og tímaritið er svo selt sem áskriftartímarit.
Áskriftir að prentuðum tímaritum sem útgefendur seldu bókasöfnum og háskólum var viðskiptamódelið sem var við lýði fyrir tíma Internetsins. Þetta viðskiptamódel er enn við lýði þó svo að nýir möguleikar til miðlunar hafi orðið til með tilkomu Internetsins. Það er því ekkert tæknilegt sem stendur í vegi fyrir að vísindagreinar séu opnar á netinu.
Hugmyndin um opinn aðgang (e. Open access) kom fyrst fram í upphafi 21. aldarinnar sem andsvar við þessu viðskiptamódeli. Þrátt fyrir að hugmyndin um opinn aðgang hafi verið til í 15-20 ár er lungað af niðurstöðum rannsókna sem fjármagnaðar eru með opinberu fé enn birtar í tímaritum sem eru lokuð og bundin áskriftum eða með birtingartöfum. Vísindatímarit voru framan af gefin út af vísindafélögum og háskólum en gríðarleg samþjöppun hefur orðið á þessum markaði á síðustu áratugum og nú er svo að stærstur hluti útgefins vísindaefnis er á höndum fárra risa útgáfufyrirtækja (s.s Elsevier, Wiley, Springer, Taylor & Francis og Sage).
Bókasöfn og háskólar eru aðal viðskiptavinir þessara útgáfufyrirtækja. Rekstur þessara stofnana er fjármagnaður með opinberu fé sem m.a. er notað er til að kaupa áskriftir að tímaritum hérlendis í gegnum Landsaðgang og séráskriftir háskólanna.
Áskriftargjöld fara sífellt hækkandi og sem dæmi má benda á að heildarkostnaður rafrænna áskrifta í gegnum Landsaðgang á árinu 2017 var 187,8 milljónir og þá eru ekki taldar með séráskriftir sem háskólabókasöfnin greiða aukalega. Kostnaður á heimsvísu er um 7.6 milljarðar €. Það eru gríðarlegir fjármunir, fjármunir sem gætu nýst háskólum og bókasöfnum betur.
Heimsbyggðin stendur frammi fyrir gríðarlegum vandamálum, sjúkdómar, loftslagsbreytingar o.s.frv. Enginn einn vísindamaður getur leyst vandann en með sameiginlegu átaki er hugsanlega hægt að leysa ýmis vandamál. Vísindamenn þurfa því að hafa greiðan aðgang að öllu mögulegu efni til að byggja rannsóknir sínar á. Það er ekki hægt meðan sumar rannsóknir eru lokaðar á bak við gjaldvegg og það er ekkert bókasafn eða háskóli í heiminum sem hefur efni á því að kaupa áskriftir að öllum tímaritum sem gefin eru út.
Eins og áður var sagt kostar fjölskylduaðgangur að Spotify um 2000 kr. á mánuði. Ef ég ætlaði að kaupa mér aðgang að gagnasafni eins og ProQuest myndi það kosta mig tugi milljóna ári. Efni sem réttilega ætti að vera opið öllum en er í staðinn selt til háskóla og bókasafna á uppsprengdu verði. Þetta er leikhús fáránleikans. Sem betur fer höfum við Landsaðgang, en það er keyptur aðgangur, ekki opinn.
Vikan 21. – 27. október er alþjóðleg vika opins aðgangs sem haldin er nú í 12. skipti víðs vegar um heim allan. Þema vikunnar í þetta skipti er Open for Whom? Equity in Open Knowledge sem við höfum þýtt á íslensku sem Hver hefur aðgang? Þekking öllum opin. Tilgangur vikunnar er að efla umræðu og vitund um opinn aðgang og tala fyrir að opinn aðgangur að rannsóknarniðurstöðum verði sjálfgefin en ekki undantekningin. Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn mun í þessari viku deila ýmsum fróðleik um opinn aðgang á heimasíðu sinni.