„Ég áttaði mig á því að við í akademíunni erum hluti af vandamálinu – og jafnvel einn stærsti þátturinn – sem takmarkar framgang vísinda. Vegna þess að eins og er, í besta falli, virka fræðimenn og fræðilegar rannsóknir eins og viðskipti/kapítalískt kerfi, þar sem það mikilvægasta er hagnaður útgefenda og orðstír vísindamanna.“
Afar áhugaverð grein eftir Nokuthula Mchunuis aðstoðarforstöðumann hjá National Research Foundation, Suður-Afríku. Hún vekur upp ýmsar og jafnvel óþægilegar spurningar!
UNESCO hefur gefið út lýsingu á slíkum aðgangi og röksemdafærslu fyrir honum: Diamond open access
Hvað er demanta opinn aðgangur?
Diamond Open Access (Diamond OA) er samfélagsdrifið, óhagnaðardrifið módel fræðilegrar útgáfu án fjárhagslegra hindrana fyrir höfunda og lesendur. Með slíkum aðgangi er efnið aðgengilegt ókeypis á netinu og hvorki um að ræða áskriftargjöld fyrir lesendur né kostnað við vinnslu greina (e. APC – article processing charge) fyrir höfunda.
Helstu eiginleikar demantaaðgangs:
Demanta opinn aðgangur er oft fjármagnaður af akademískum stofnunum, fræðasamfélögum eða rannsóknarnetum. Lögð er áhersla á heiðarleika, gagnsæi og samvinnu framar hagnaði.
Demanta opinn aðgangur styður ólík tungumál og menningarleg sjónarmið, stuðlar að fjölbreytileika efnis og gerir kleift að deila þekkingu þvert á tungumála- og menningarmörk.
Demanta opinn aðgangur stuðlar að rannsóknum án mismununar með því að útrýma gjöldum. Það gerir vísindamönnum á efnaminni svæðum kleift að taka þátt og þannig styður aðgangurinn sjálfbær þróunarmarkmið (SDG) Sameinuðu þjóðanna.
Sjá nánar hér: https://www.unesco.org/en/diamond-open-access
Í greininni OpenAlex, a big step towards Open Science? eftir Jeroen Bosman er fjallað um gagnasafnið OpenAlex sem miðar að því að gera vísindarit aðgengilegri og bæta gagnsæi vísindarannsókna. OpenAlex er samstarfsverkefni vísindamanna frá nokkrum evrópskum háskólum, þar á meðal háskólanum í Utrecht. Fyrir ári síðan mátti finna yfir 250 milljón færslur í gagnasafninu, mun fleiri en færslur í Scopus, Web of Science og Google Scholar.
Með gagnasafninu er leitast við að taka á málum varðandi núverandi útgáfu fræðigreina þar sem aðgangur að þeim er oft takmarkaður af greiðsluveggjum og höfundarréttarmálum. Með því að búa til ókeypis, aðgengilegan gagnagrunn yfir vísindagreinar, stuðlar OpenAlex að lýðræðislegu aðgengi að þekkingu og opnu vísindastarfi.
Eitt af meginmarkmiðum OpenAlex er að útvega staðlaða og yfirgripsmikla skrá yfir vísindalegt efni, sem auðvelda rannsakendum að finna viðeigandi greinar á sínu sviði. Gagnagrunnurinn mun innihalda lýsigögn eins og höfundanöfn, útgáfudaga og efnisorð, sem gerir notendum kleift að leita að greinum út frá sérstökum forsendum.
Auk þess að bæta aðgengi að vísindaritum, stefnir OpenAlex einnig að því að stuðla að samvinnu meðal vísindamanna með því að bjóða upp á vettvang til að deila gögnum og „auðlindum“. Verkefnið mun innihalda verkfæri fyrir sjónræn gögn, textanám og aðra háþróaða greiningu, sem auðveldar rannsakendum að kanna og greina stór gagnasöfn.
OpenAlex mun einnig styðja opna ritrýni, þar sem rannsakendur geta opinskátt skoðað og rætt verk hvers annars. Þetta gagnsæja ritrýniferli miðar að því að bæta gæði vísindarannsókna með því að gera ráð fyrir meiri endurgjöf frá vísindasamfélaginu.
Á heildina litið er OpenAlex verkefnið mikilvægt skref í átt að því að efla opna vísindaaðferðir og bæta gagnsæi vísindarannsókna. Með því að gera vísindarit aðgengilegri og auðvelda samvinnu meðal vísindamanna, hefur OpenAlex möguleika á að knýja fram nýsköpun og flýta fyrir vísindauppgötvunum.
Loks er OpenAlex verkefnið verðugt framtak sem gæti gjörbylt því hvernig vísindarannsóknir eru stundaðar og hvernig þeim er miðlað. Með því að útvega ókeypis aðgengilegan gagnagrunn yfir fræðilegt efni og stuðla að opnum vísindum, stefnir OpenAlex að því að gera vísindalega þekkingu aðgengilegri og gagnsærri, sem að lokum gagnast öllu vísindasamfélaginu.