Greinasafn fyrir merki: Demanta opinn aðgangur

Staðall um útgáfu í demanta opnum aðgangi

Stefna evrópusambandsins og margra þeirra sjóða sem styrkja rannsóknir er í þá átt að niðurstöður rannsókna sem styrktar eru birtist í opnum aðgangi. Raunar er stefnan nú þegar að ganga lengra og þess krafist að niðurstöður rannsókna sem styrktar eru af almannafé eigi að birta í demanta opnum aðgangi. Þetta útgáfuform byggir á því að hvorki lesandi né höfundur þurfi að greiða fyrir útgáfu og lestur rannsóknarniðurstaðnanna. Evrópusambandið fjármagnaði Diamas verkefnið sem var ætlað að kortleggja demanta opna útgáfu í ERA (European research area), bæta gæði þessa útgáfuforms og ýta undir samvinnu með því að byggja samfélag utan um útgáfu í demanta opnum aðgangi á ERA svæðinu. Einn afrakstur þessa samstarfs er DOAS staðallinn, eða Diamond open access standard sem er ætlað að hjálpa útgefendum við að bæta gæði útgáfunnar, skilgreina almennilega hvað demanta opinn aðgangur merkir og skjóta styrkari stoðum undir útgáfustarfsemina.

Staðallinn tekur á 7 grunnþáttum vísindalegrar útgáfu

  1. Fjármögnun
  2. Löglegt eignarhald, hlutverk og stjórnskipan útgáfunnar
  3. Opin vísindi
  4. Ritstjórn, gæði hennar og rannsóknarsiðferði
  5. Tæknileg skilvirkni þjónustu
  6. Sýnileika, miðlun, markaðssetningu og áhrif
  7. Jöfnuð, fjölbreytileika, inngildingu og tilverurétt (EDIB ), fjöltyngi og jafnrétti kynjanna.

Þannig er til dæmis farið fram á það í staðlinum að eignarhald útgáfunnar sé gagnsætt og í eigu fræðasamfélagsins, fjármögnun hennar sé kortlögð til meðallangs tíma og allar upplýsingar um afnotaleyfi á efni útgáfunnar komi skýrt fram á vefsíðum útgáfunnar. Staðalinn má lesa hér, en auk hans er mögulegt fyrir útgefendur að taka sjálfspróf úr staðlinum sem gefur þá góða mynd af því hvar hægt er að bæta útgáfuhætti. Sjálfsprófið má taka hér.

Evrópsk miðstöð um demantaútgáfu – „diamond open access“

Þann 15. janúar 2025 var hleypt af stokkunum evrópskri miðstöð um sk. demantaútgáfu: European Diamond Capacity Hub (EDCH) í Madrid.

OPERAS, grunnstoð rannsóknarinnviða fyrir opin fræðileg samskipti í félagsvísindum og hugvísindum, mun sjá um fjármálahliðina. Demantaútgáfa er módel að fræðilegri útgáfu sem tekur engin gjöld af höfundum eða lesendum og þar sem efnistengdir þættir útgáfunnar eru í eigu fræðasamfélaga og stjórnað af þeim. EDCH mun styðja þetta módel með því að veita útgefendum og aðilum í tækniþjónustu nauðsynlega aðstoð.

Sjá nánar hér: European Diamond Capacity Hub Launched to Strengthen Diamond Open Access Publishing in Europe

 

Hvernig geta rannsakendur stuðlað að demanta opnum aðgangi?

Vert er að skoða áhugaverða bloggfærslu frá Juuso P Ala-Kyyny við Háskólabókasafnið í Helsinki.

Í aðalatriðum eru talin upp nokkur atriði  sem rannsakendur geta gert:

  • Rannsakandi getur kynnt sér valkostina varðandi ókeypis opinn aðgang
  • Rannsakandi getur valið að gefa út þar sem boðið er upp á demanta opinn aðgang
  • Rannsakandi getur valið að ritrýna frekar greinar frá útgáfum sem gefa út í demanta opnum aðgangi
  • Rannsakandi getur tekið þátt í ritstjórn „demantatímarita“ í mismunandi hlutverkum.
  • Sem meðlimur í ritstjórn demantatímaritsins getur rannsakandi kynnt bestu starfsvenjur í útgáfustarfsemi tímaritsins og þannig bætt gæði tímaritsins.
  • Sem meðlimur í ritstjórn tímarits sem ekki er „demantatímarit“ getur rannsakandi stuðlað að breytingum tímaritsins yfir í gjaldfrjálsan opinn aðgang.
  • Rannsakandi getur vakið máls á demanta opnum aðgangi í mismunandi félögum og rannsóknanetum.

Sjá nánar https://blogs.helsinki.fi/thinkopen/diamond-oa-challenge-2024/

Skýringarmynd eftir Jamie Farquharson, CC BY.