Opinn aðgangur að niðurstöðum rannsókna sem fjármagnaðar eru af hinu opinbera er málefni sem allir þurfa að berjast fyrir, hvaða hlutverki sem þeir gegna. Rannsakendur, kennarar, nemendur, upplýsingafræðingar og útgefendur – og síðast en ekki síst stjórnvöld; allir þurfa að taka höndum saman og leggja sitt á vogarskálarnar til að opinn aðgangur verði að veruleika.
Íslendingar hafa notið góðs af landsaðgangi að rafrænum áskriftum á hvar.is sem veldur því að þeir hafa góðan aðgang að tímaritsgreinum og niðurstöðum vísindarannsókna, oftast án þess að gera sér grein fyrir að fyrir þennan aðgang greiða um 200 íslenskar stofnanir og fyrirtæki stórfé. Ef hver og einn þyrfti að greiða sérstaklega fyrir hverja einustu tímaritgrein sem ætlunin væri að lesa og nýta sér myndi skilningur væntanlega aukast snarlega á þörfinni fyrir að allir hafi jafnan aðgang á því efni sem skattpeningar okkar hafa nú þegar greitt fyrir í formi rannsóknastyrkja til vísindamanna okkar.
Þitt hlutverk
Við komum að opnum aðgangi úr ólíkum áttum. Sem rannsakendur og vísindamenn, nemendur, útgefendur, kennarar og upplýsingafræðingar svo dæmi séu tekin. Síðast en ekki síst almenningur. Við getum öll lagt eitthvað af mörkum til að styðja við opinn aðgang. Hér eru dæmi um hvernig þú getur greitt leiðina fyrir opinn aðgang á Íslandi:
- Alþjóðleg vika opins aðgangs 2025 – Hver á þekkinguna?
Dagana 20.–26. október stendur yfir Alþjóðleg vika opins aðgangs undir yfirskriftinni Hver á þekkinguna? (e. Who Owns Our Knowledge?). Dagskráin er í formi hlaðvarpsþátta þar sem opinn aðgangur er ræddur út frá ólíkum sjónarhornum:
🎧 Að deila sköpun – Opinn aðgangur og listrannsóknir
Um höfundarétt, tækifæri og áskoranir í listum og áhrif gervigreindar. Viðmælendur frá LHÍ.🎧 Demanta opinn aðgangur á Norðurlöndum
Um samstarf á Norðurlöndum við að styðja sjálfbæra útgáfu í opnum aðgangi.🎧 Næsta kynslóð rannsóknainnviða
Um Scite.ai, gagnrýna hugsun og hvernig bókasöfn styðja notkun gervigreindar í rannsóknum.🎧 Open Access Publishing: Human Right vs. Monetised Commodity
Um þróun opins aðgangs og áskoranir sem fylgja hagræddri útgáfu.📅 Málstofa 22. október kl. 12–14
Rafrænt málþing NDSN um gagnahirðingu á Norðurlöndum. Skráning hér.🎧 Hlustaðu á hlaðvörpin hér á openaccess.is
- Tölfræði – opinn aðgangur á Íslandi
Opnum aðgangi á Íslandi hefur vaxið fiskur um hrygg undanfarin ár þrátt fyrir að enn sé beðið eftir stefnu stjórnvalda um opinn aðgang. Má því einna helst þakka elju einstakra fræðimanna og tilmælum sjóða um að rannsóknarniðurstöður sem fjármagnaðar eru með almannafé séu í opnum aðgangi. OpenAlex er gagnagrunnur sem inniheldur mikið magn fræðiefnis. Þar er mögulegt að sækja tölfræðilegar upplýsingar um útgáfu landa, stofnana og fræðimanna.
Ef Ísland er skoðað í heildina inni í gagnagrunninum koma fram rúmlega 46 þúsund niðurstöður. Af þeim eru 49.1% í einhverskonar opnum aðgangi. Ef við skoðum hins vegar aðeins ár fyrir ár kemur í ljós að árið 2023 var um 72% allra greina sem tengjast Íslandi í opnum aðgangi.
Skjáskot úr OpenAlex, heildarfjöldi greina tengd Íslandi og hlutfall þeirra sem er í opnum aðgangi. Þessar niðurstöður eru sambærilegar ef litið er til háskólanna. Ef við skoðum tölfræði um Háskóla Íslands inni í OpenAlex fáum við um 27 þúsund niðurstöður. Af þessum greinum eru 49,3% í einhverskonar opnum aðgangi og HR hefur 47,5% greina í opnum aðgangi. Ef við skoðum hins vegar aðeins ár fyrir ár, kemur í ljós að árin 2023 og 2022 eru um 72% þeirra greina sem finnast í OpenAlex í opnum aðgangi hjá HÍ og 63,5% hjá HR.
Skjáskot úr OpenAlex, heildarfjöldi greina tengd Háskóla Íslands og hlutfall þeirra sem er í opnum aðgangi. Ef sambærileg leit er gerð innan IRIS rannsóknargáttarinnar kemur í ljós að af þeim 56.456 rannsóknarafurðum sem þar eru skráðar eru 16.420 í opnum aðgangi, eða rétt um 30%. Ef við skoðum þá aðeins árið 2023 kemur í ljós að af þeim 2.717 greinum sem gefnar voru út árið 2023 og hafa verið skráðar í kerfið eru 1.434 skráðar í opnum aðgangi, eða um 52%. Þó mögulegt sé að þessar tölur séu að einhverju leyti óáreiðanlegar, má þó sjá greinilega þróun í átt að opnum aðgangi.